DEPRESJA Słowo to coraz częściej pojawia się w mediach. Znacznie więcej mówi się też obecnie o trudnej – w kontekście dzieci i młodzieży – sytuacji w polskiej psychiatrii. Ponieważ liczba zachorowań wzrasta, warto, aby rodzice i nauczyciele wiedzieli, na co zwracać uwagę, obserwując swoje dorastające dzieci, swoich uczniów, oraz jak reagować. Bardzo ważna jest współpraca nauczycieli z rodzicami: nie tylko przyczynia się do szybszej diagnozy, lecz także pozwala na skuteczniejsze działania.
JAKIE SĄ OBJAWY DEPRESJI U DZIECI I MŁODZIEŻY?
Objawy depresji można obserwować już u małych dzieci, choć bywają one mylące – maluchy skarżą się na bóle brzucha, bóle głowy, ich depresja ukrywa się pod postacią objawów somatycznych. Opiekunów może niepokoić brak zainteresowania zabawą, rezygnacja z form spędzania czasu, które zwykle sprawiały radość. Ze względu na zamaskowanie depresji objawami płynącymi z ciała i kojarzącymi się z innymi problemami, do specjalisty psychologa czy psychiatry dzieci trafia ją zwykle bardzo późno. U starszych dzieci depresja również objawia się w sposób „nietypowy”: te w wieku szkolnym stają się drażliwe, szybko się smucą, ich nastrój błyskawicznie się zmienia, a negatywne emocje pozostają w nich na długo. Płacz lub kłótnie mogą wywołać zwykłe prośby o posprzątanie pokoju czy zmianę ubrania. Rodzice są często zdezorientowani. Podobne zachowania można obserwować w szkole: drobna krytyczna uwaga, niepowodzenie w nauce wywołują silne reakcje emocjonalne.
Diagnoza jest szczególnie trudna, ponieważ część objawów depresji (wycofanie się z aktywności, utrata zainteresowań, problemy ze snem, brak motywacji do działania) to zachowania pojawiające się u większości nastolatków, wynikające ze specyfiki okresu dorastania.
JAK ROZPOZNAĆ DEPRESJĘ U SWOJEGO DZIECKA/UCZNIA I PODJĄĆ WŁAŚCIWE DZIAŁANIA?
Rodzice i nauczyciele powinni opierać się na obserwacji: zmian w zachowaniu, w charakterze relacji z kolegami, w poziomie szkolnych osiągnięć, w natężeniu szkolnych aktywności. Jednak aby dostrzec „sygnały ostrzegawcze”, ważna jest znajomość dziecka/ucznia. Jednym z pierwszych symptomów mogących świadczyć o pojawieniu się problemu jest zawsze zmiana dynamiki, wycofanie się z czynnego udziału w aktywnościach, które do tej pory przynosiły satysfakcję i sprawiały radość, rezygnacja z zajęć pozalekcyjnych itp. Ważne jest, by tego typu zmiany zostały potraktowane właśnie jako sygnał problemów, a nie jako powód do złości i ataku na dziecko. Oznaką zwykle wcześnie zauważaną przez dorosłych jest pogorszenie się ocen. Osoby w depresji niemal zawsze skarżą się na spadek koncentracji uwagi, trudności w zapamiętywaniu. Dla młodych, ambitnych ludzi jest to często bardzo bolesna zmiana. Mimo wielu wysiłków, nie osiągają oni wyników na oczekiwanym poziomie, co dodatkowo wpływa na obniżenie nastroju. Gorsze oceny powinny być zawsze przesłanką do rozmowy z nastolatkiem o tym, co może być przyczyną tych trudności. Zauważalne są też częste wahania nastroju i nieumiejętność radzenia sobie z emocjami. Dziecko może stać się obojętne na sytuacje, które do tej pory je fascynowały, sprawiały mu radość. Zmiany nastroju mogą wiązać się także z pojawieniem się zbyt silnych reakcji emocjonalnych w stosunku do sytuacji. Na drobne niepowodzenia młody człowiek odpowiada płaczem, mogą pojawiać się wybuchy złości, agresja słowna czy nawet fizyczna. Nastolatek z depresją reaguje zniecierpliwieniem lub agresją na wszystko, co odbiega od rutyny i wymaga dodatkowego wysiłku. Objawem, który często wywołuje niepokój oraz irytację zarówno rodziców, jak i nauczycieli, są powtarzające się spóźnienia lub nieobecności na pierwszych lekcjach. Osoby w depresji znacznie lepiej funkcjonują w drugiej części dnia, natomiast wczesne wstanie z łóżka przekracza ich możliwości. Charakterystyczne są także zaburzenia snu: bezsenność lub nadmierna senność, wczesne wybudzanie się około godziny 4.00 czy 5.00 nad ranem. Warto przy tym pamiętać, że w okresie adolescencji zmniejszone jest wydzielanie hormonu snu – melatoniny. Młodzież zwykle nie czuje się śpiąca do późnych godzin nocnych, co potem skutkuje zmęczeniem w pierwszej połowie dnia. Wśród kryteriów diagnostycznych depresji znajdują się także: obniżenie samooceny, poczucie winy, czucie się bezwartościowym, postrzeganie przyszłych wydarzeń jedynie jako negatywnych. Osoby takie bardzo mocno przeżywają każde, nawet najdrobniejsze, niepowodzenie, na przykład ocena dobra zamiast bardzo dobrej jest traktowana w kategoriach porażki. Charakterystyczne jest niedostrzeganie swoich osiągnięć i wyolbrzymianie niepowodzeń. Ponadto sukcesy są przypisywane przyczynom zewnętrznym, na przykład: „Udało mi się, bo to było łatwe”, a porażki przyczynom wewnętrznym: „Jestem beznadziejna, nic mi się nie udaje”. Taki sposób postrzegania rzeczywistości powoduje, że osoby depresyjne odbierają sobie szansę na pozytywne lub choćby bardziej realistyczne spojrzenie na rzeczywistość. W rozmowie nastolatek często obwinia się za niepowodzenia, a nawet problemy innych. Opisuje siebie jako nieudacznika, osobę przegraną, która straciła swoją szansę w życiu i którą już nic dobrego nie spotka. W takim momencie często pojawiają się myśli samobójcze lub samookaleczenia.
Wymiana spostrzeżeń między rodzicami i nauczycielami pomaga szybciej postawić diagnozę. Uczniowie spędzają w szkole bardzo dużo czasu, więc nauczyciele niejednokrotnie dostrzegają więcej niż rodzice. Widzą ucznia w innym środowisku, w innej roli. Często mogą obserwować zachowania i sytuacje, do których nie mają dostępu rodzice. Dlatego jeśli zauważą niepokojące sygnały, powinni prowokować do otwartej i spokojnej rozmowy z rodzicami, aby zachęcić ich do skontaktowania się ze specjalistą.
JAK POMÓC, GDY POJAWIĄ SIĘ PROBLEMY?
Aby skutecznie działać w sytuacji problemów emocjonalnych dziecka, potrzeba zbudować dobrą relację. Ważna jest podstawowa wiedza na temat sygnałów mogących świadczyć o problemach oraz gotowość do szczerej rozmowy z dzieckiem/uczniem o swoich obawach. Najprostszą metodą na budowanie dobrej relacji z nastolatkami jest traktowanie ich tak, jak sami dorośli chcieliby być przez nich traktowani. Ważne są szacunek, respektowanie wspólnie ustalonych zasad, unikanie zbędnej krytyki, poniżania, snucia bezpodstawnych negatywnych przepowiedni typu: „Nic z ciebie dobre go nie wyrośnie”. Młodzi ludzie potrzebują poświęcenia im choćby chwili uwagi. Zamiast krytyki i ciągłego motywowania w rodzaju: „Weź się w garść, zacznij się uczyć”, potrzebują zainteresowania, czasem troski, pytań: „Co się dzieje? Jak mogę pomóc?”. Problemy nastolatków w postaci słabych ocen, wagarów, konfliktów w grupie rówieśniczej powinny być zawsze traktowane jako sygnał większych, osobistych trudności, a nie jako kłopot rodzica, który musi go jak najszybciej rozwiązać, nakłaniając dziecko do nauki, karząc je za wagary.
JAK ROZMAWIAĆ Z DZIECKIEMM O DEPRESJI? JAK NAJPROŚCIEJ.
- Jako dorośli nie bójmy się przyznać przed dziećmi do tego, że nam też bywa ciężko i smutno. Dziecko przestanie czuć się inne, wyobcowane, przestanie mieć wrażenie, że jest kłopotem dla rodzica. Poczuje, że istnieje szansa na zrozumienie.
- Jeśli zauważysz niepokojącą zmianę w zachowaniu dziecka/ucznia, porozmawiaj z nim o swoich obserwacjach.
- Ważne jest, by planując taką rozmowę, zadbać o czas. Nie może ona odbyć się w pośpiechu.
- Jeśli usłyszysz o problemach dziecka/ucznia, okaż zrozumienie. Nie próbuj ich lekceważyć ani nie motywuj do szybkiego „wzięcia się w garść”.
- Ponieważ depresji bardzo często towarzyszą myśli samobójcze, może się zdarzyć, że podczas takiej rozmowy dziecko przyzna, że „chce się zabić” lub że się okalecza.
- Weź głęboki oddech i spróbuj zachować spokój. Nie próbuj lekceważyć tych słów. Nie bój się pytać i rozmawiać. Sama rozmowa jest bardzo pomocna i NIE ZWIĘKSZA ryzyka dokonania samobójstwa, wręcz przeciwnie.
- Rodzicom nierzadko bardzo trudno pogodzić się z chorobą dziecka i często zaprzeczają takim informacjom. Ważne, aby znaleźli oni wtedy kogoś, z kim będą mogli spokojnie porozmawiać, wyjaśnić swoje wątpliwości, podzielić się emocjami. Będzie ich dużo.
CO, JEŚLI U DZIECKA/UCZNIA ZOSTANIE ZDIAGNOZOWANA DEPRESJA? ZNACZENIE WSPÓŁPRACY SZKOŁY Z RODZICAMI
Niestety, diagnoza to dopiero początek pracy nad powrotem do zdrowia. Najskuteczniejszym sposobem postępowania jest łączenie farmakoterapii i psychoterapii. O włączeniu leków, ich odstawieniu czy zmniejszeniu dawki powinien każdorazowo decydować lekarz. Jeśli nastolatek rozpoczyna psychoterapię, najprawdopodobniej będzie spotykał się na sesjach raz w tygodniu. Może się okazać, że termin sesji pokrywa się z planem zajęć w szkole. Ważna jest wyrozumiałość ze strony nauczycieli. Zwłaszcza na początku terapii spotkania ze specjalistą są priorytetowe. Dzięki nim funkcjonowanie ucznia, także w szkole, może się poprawić.
Jeśli uczestniczenie ucznia w zajęciach staje się dla niego bardzo trudne, to warto pamiętać o dwóch rozwiązaniach. Pierwsze to zindywidualizowana ścieżka nauczania – wtedy, gdy uczeń nie radzi sobie z kilkoma przedmiotami, potrzebuje dopasowania tempa ich nauki do własnych możliwości, ale jest w stanie uczęszczać na inne zajęcia. Drugie to nauczanie indywidualne, przeznaczone dla uczniów, którzy ze względu na stan zdrowia, także zdrowia psychicznego (na przykład z powodu nasilonych lęków), nie są w stanie uczęszczać do szkoły. W takim przypadku wszystkie przedmioty są realizowane na indywidualnych lekcjach w domu ucznia. Aby skorzystać z tych form pomocy, potrzebny jest kontakt z poradnią psychologiczno-pedagogiczną, z którą dana szkoła współpracuje, oraz zaświadczenie od lekarza specjalisty. W przypadku zindywidualizowanej ścieżki potrzebna jest opinia, w przypadku nauczania indywidualnego – orzeczenie.
Ważne jest, aby nawet podczas przedłużającej się nieobecności uczeń lub jego rodzice utrzymywali kontakt ze szkołą. Dzięki temu nauczyciele będą znali sytuację ucznia i będą mogli odpowiednio reagować.
CZASEM POTRZEBA USTALIĆ KILKA ZASAD POMAGAJĄCYCH UCZNIOWI W POWROCIE DO SZKOŁY:
- Jeśli uczeń przychodzi do szkoły po nieobecności, nie jest tego dnia pytany ani nie ma sprawdzanych prac domowych.
- Nauczyciele nie komentują jego pojawienia się w szkole ani jego nieobecności na forum klasy.
- Jeśli chcą z nim porozmawiać, warto, by rozmowa odbyła się indywidualnie, w dyskretnym miejscu.
- Nauczyciele z pewnym wyprzedzeniem ustalają z uczniem termin i zakres sprawdzania jego wiedzy.
- Podczas przedłużającej się nieobecności uczeń może wykonywać w domu prace, które podlegają ocenie, na przykład dłuższe prace pisemne.
Depresja to bardzo trudne zaburzenia. Nie wolno lekceważyć objawów choroby, a młody człowiek musi bezwzględnie uzyskać specjalistyczną pomoc. Podczas leczenia i terapii niezbędna jest ścisła współpraca rodziców z nauczycielami, bowiem w tych dwóch środowiskach funkcjonuje i przechodzi swoją terapię uczeń/dziecko.
