JAK WYGLĄDAŁY PIERWSZE KSIĄŻKI?
Historia rozwoju książki jest bardzo długa i ciekawa. Prowadzi nas przez różne epoki i kraje. Książki rozwijały się jednocześnie w różnych miejscach świata. Ze względu na odmienne położenie geograficzne i poziom rozwoju ludności danego terenu, wyglądały odmiennie i tworzone były z różnych materiałów. Dzisiaj jesteśmy w stanie prześledzić drogę od rysunków naskalnych, przez tabliczki na których utrwalano teksty, po kodeks, czyli pierwszą książkę o formie jaką znamy dziś.
Znaki takie jak petroglify i piktogramy oraz pierwsze pismo zapisywano na różnych podłożach. Pierwszymi powierzchniami piśmienniczymi były skały, kora, skóry i kamień. IV tys. lat p.n.e. w Mezopotamii powstały gliniane tabliczki. Wiele egzemplarzy znaleziono także na terenie Egiptu, Azji Mniejszej oraz Grecji. Służyły one do pisania listów, oficjalnych dokumentów ksiąg. Na tabliczkach przy pomocy trzciny lub drewnianego rylca odciskano znaki – pismo klinowe. By nadać im trwałość suszono je lub wypalano. Stosowano je do połowy I tysiąclecia p.n.e. Gliniane tabliczki były niewygodne w codziennym użytku, dlatego nadal dążono do wymyślenia bardziej uniwersalnej formy papieru i podłoża, na którym można by utrwalać tekst.
Starożytni Rzymianie i Grecy stosowali tabliczki woskowe. Wykorzystywali je do zapisywania tekstów tymczasowych, takich jak notatki czy ćwiczenia szkolne. Najstarsze odnalezione tabliczki pochodzą z I wieku n.e. W tabliczkach drewnianych drążono zagłębienie i wlewano w nie roztopiony wosk. Po zastygnięciu pisano po wosku metalowym rylcem.
Kolejnym materiałem służącym do utrwalania pisma był papirus – znany w starożytnym Egipcie już od III tysiąclecia p.n.e. Najstarsze zachowane zabytki piśmiennictwa na papirusie pochodzą z około 2400 p.n.e. Był to bardzo dobry materiał, lekki i łatwy w użytkowaniu dlatego dość szybko zaczęły go stosować także inne kraje. Około VII w. p.n.e. papirus dotarł do Grecji, zaś około III w. p.n.e. pojawił się w Rzymie. Papirus to materiał roślinny, wytwarzany z łodyg trzciny papirusowej. Łodygi cięto na paski i układano warstwami na desce. Po zwilżeniu wodą ubijano je, a wydzielający się pod wpływem uderzeń sok sklejał paski w jednolitą masę. Następnie arkusze suszono na słońcu, pojedyncze sklejano razem i tworzono zwoje.
W Średniowieczu pojawił się pergamin – materiał pisarski wytwarzany ze skór zwierzęcych – owczych, kozich lub cielęcych. Czasem barwiono go na kolor czerwony, szafranowy, niebieski lub czarny. W średniowieczu pergamin wytwarzany był w klasztorach, a od XII przez rzemieślników.
Ważny dla naszych czasów materiał, czyli papier został wynaleziony w Chinach około 105 r. n.e. Jak wiele innych przełomowych wynalazków, sposób jego produkcji został odkryty przypadkowo. Papier czerpany to materiał organiczny. Początkowo eksperymentowano z korą drzew, jedwabiem, a nawet sieciami rybackimi, by w końcu zastosować włókna roślinne i lniane szmaty. Badania archeologiczne wskazują jednak, że papier znany był już wcześniej. Znaleziono fragmenty papieru pochodzące prawdopodobnie już z II wieku p.n.e.
Zwój to najstarsza forma książki – przypomina tą, która dziś jest powszechnie stosowana. Wytwarzana była w starożytności od IV tysiąclecia p.n.e. Tekst pisano po wewnętrznej stronie zwoju, który nawinięty był na dwa drążki. Najstarszym znanym egzemplarzem jest grecki zwój znaleziony w jednym z grobów egipskich. Zwoje używane były przez Egipcjan, Greków i Rzymian. Początkowo wykonywane były ze skóry, następnie także z papirusu, pergaminu i płótna. Zwój został wyparty przez kodeks.
Nowa forma książki kształtowała się w ciągu II i III wieku n.e., upowszechniła się zaś ostatecznie w IV i V wieku. Mowa o kodeksie, czyli współczesnej formie książki. W średniowieczu zaczęto składać arkusze pergaminu tworząc w ten sposób zbiór kart – szytych lub klejonych. By ochronić karty pergaminu stosowano drewniane tabliczki jako okładki, później okładki powlekano skórą, grzbiet usztywniano sklejonymi paskami pergaminu lub papieru, a na narożnikach umieszczano wzmacniające oprawę, metalowe elementy. W średniowieczu kodeks był już jedyną stosowaną formą książki z kartami pergaminowymi, a później papierowymi.
Spośród kodeksów do dziś zachowały się wspaniałe, bogato zdobione egzemplarze – złote, srebrne i purpurowe. Są to wspaniałe rękopisy pergaminowe, z barwionymi arkuszami, często pisane złotem lub srebrem, ze zdobieniami malarskimi – iluminacjami w postaci inicjałów, czyli ozdobnych pierwszych liter rozdziałów oraz bordiur, która wypełniały marginesy. W zbiorach polskich najcenniejszym kodeksem jest złoty kodeks – Ewangeliarz gnieźnieński.
Chińskie patenty
Gdzie został wynaleziony druk? Nie, to nie była Europa. Otóż, zanim Opatrzność zesłała nam Gutenberga, ponad pół tysiąca lat wcześniej nieocenieni Chińczycy właśnie wydawali „Diamentową Sutrę”, najstarszą drukowaną książkę (868 r.). Przypisuje się im również wynalezienie atramentu oraz tuszu. Legenda głosi, że w I wieku naszej ery, królewski eunuch Caj Lun za pomocą pomysłowej mieszanki składającej się z łodyg konopi, szmat, kory drzewnej i sznurków ze starych sieci rybackich, stworzył papier. Dopiero w XIII wieku nowy materiał rozpowszechnił się w Europie. Jednak, aby dowiedzieć się, jak wyglądały pierwsze książki, trzeba cofnąć się w czasie do starożytności.
Tabliczki i zwoje
Jest rok 3000 przed naszą erą. Sumerowie właśnie opracowują pismo i poszukują sposobu jego uwiecznienia. Wpadają na pomysł zapisywania swoich tekstów na glinianych tabliczkach, które uznawane są za pierwsze książki. Nieco później, Egipcjanie posługują się zwojami papirusów. W I wieku naszej ery pojawia się książka w formie nieco bardziej przypominającej znaną nam współcześnie. Poszczególne elementy, jak na przykład woskowe tabliczki, zaczęły być zszywane lub związywane, a duże arkusze pergaminu składano w prostokąty. W średniowieczu książki przepisywane były ręcznie i oprawiane w skóry bądź drewno (stąd powiedzenie „przeczytać książkę od deski do deski”). Za bogato zdobioną, wysadzaną drogimi kamieniami pozycję, można było kupić kilka całkiem nieźle prosperujących wiosek. Jak można się domyślać, nie wszystkich stać było na taką ekstrawagancję. Na szczęście na horyzoncie pojawił się pewien uzdolniony człowiek.
Od Gutenberga do współczesności
W połowie XV wieku Gutenberg opracowuje ruchome czcionki – wynalazek, który zrewolucjonizował cały świat. Pierwszym wielkim dziełem drukarskim była oczywiście Biblia. Później wszystko potoczyło się już bardzo szybko. Powszechny dostęp do wiedzy, komunikacja na masową skalę, rozwój społeczeństw – to tylko niektóre ze skutków tego niebywałego osiągnięcia. Do końca XV wieku drukarnie powstały we wszystkich krajach europejskich (oprócz Rosji). Zaczęły powstawać książki o tematyce świeckiej, przeznaczone dla szerszego grona odbiorców. Stały się poręczniejsze, tańsze i bardziej dostępne. Książka trwała w niezmienionej formie do XX wieku, kiedy to nastąpiła kolejna komunikacyjna rewolucja.
Audiobooki i e-booki
Okazało się, że książka, aby zostać przeczytana, nie musi mieć materialnej postaci. Pierwsze audiobooki nagrywane były na płytach gramofonowych. Największą popularność zyskały stosunkowo niedawno, wraz z rozpowszechnieniem się innych nośników i poszerzeniem kręgu odbiorców o dorosłych czytelników. Książki elektroniczne to dużo młodszy wynalazek. Ich początki związane są z powstaniem Internetu i możliwością przesyłania plików. Wraz z rozwojem technologii, powstał e-papier, który możemy spotkać w czytnikach. Podstawową jego zaletą jest fakt, że ekran nie podświetla się ani nie odbija światła, dzięki czemu nasze oczy nie męczą się tak szybko, jak podczas czytania ze zwykłego monitora. Są jednak przeciwnicy e-booków, którzy twierdzą, że książka, której nie można dotknąć ani powąchać, traci cały swój urok.
